Laimi le Vakok Tuanbia
„Dinnak cu Tiva bangin luang seh“

[Amos 5:24]

Saram leikong a Hngalmi nih, Vakok hi a ithlengmi Va (evolve) a tuahmi asi. Vakok dirhmun phak nakah, Chan tampi arak rau. Hawi hlan Vakok asi tiah an ruahmi Lungsaruh (fossil) ahlun bikmi pakhat cu Africa chaklei Moroco ramah an hmuh i Kum million 15 lioah, arak tlongmi Vakokruh asi. Africa Savannah hi Vakok chuahkehnak Ram asi i Vawlei lakah a tlongmi Vakok tam bik an umnak le thawhkeknak Hmun le Hma hlun bik asi. Africa leiin Vakok cu an pem chin lemang i South East Asia an phak tikah Thingkung tamnak Ram lak Va phunah an ichuah, tiah an ti.

Nihin tiangah Vakok tam bikin an hmuh hnanak cu; India, Kawlram, Thailand, Laos, Vietnam, Malaysia, Surmatra, Java, Bali le Borneo an si. Saram leikong a Theihngalhna nih an zoh tikah Vawlei cungah Vakok (hornbill) phun hi 54 an um, tiah an ti. Nihin tiangah Lairam chung Tipi le Ṭio kapah Vakok hmuh ding an um pahlen rih. Laimi nih ruah dingmi thil pakhat cu Vakok phun 54 aum tikah Vapual, Vavuk, Vahai timi pawl zong hi Vakok phun phaiah an chiah chih. (A taktak ticun Laimi nih Hmelchunhnak (Ṭazaih) dingah hmanmi Hmanthlak (Vakok) tiah timi khi Vapual deuh asi.

Vawlei cung pumpi huapin zoh tikah Minung thah ruang, Theitlai ei ding tlawm chin lemangmi le thingram Tupi hrawh tuk ruang zongah Vakok hi an zor chin lemang cang. Laimi nih Miphun i Hmelchunhnak hmanh zongah hmanmi Va alo deng cang. Zeitin dah Miphun asi ve kun lai? Miphun sining alo vesual lai maw? tihi ruah an hau ve cang.

(i) Mifim hmuhning

Vakok umnak Ram kip nih Vakok hi Va sunglawi le Nunzia dawh ngeimi asi tiin an rak ruah cio. Ram kipin Mifim mihna nih an Hmuhning le pipu Laimi nih an rak Hmuhning hi an ilongai ngai. Vakok a Nunzia cu;

1. Umnak an iṭhial tikah azuang kho lomi le ader thawmmi an ihngak. Dawtnak an ngei. Laimi nih Khuallam tlawn tikah Nu le Ngakchia zohkhenh ding timi Phung ngeih asi ve.

2. Zumh tlakin Nuva an um zungzal. (An ithihṭian tikah a Nungmi an ithat ve).

3. Nuva tein Bu tuah an ibawm. Thingmuru ngei lomi kha an Nupa an rei ṭi. Siloah Thing kuaciami chungah Kua an ser ṭi.

4. Vakoknu nih Titlumh zat tikah Kua chungah alut. Pasal nih umnak Kua vialte aphih dih. Hmur le Hmur tlum fang lawngin an onh. Cucu Nupi, Fale him bomin umnak caah asi.

5. Vakoknu a tlumh chung vialte a Pasal cungah a ihngat. Pa dang cohlan Phung asi lo. (A Kua kamah Pa dang Nehnang aum sual sicun Pasal cung Pa duh tiin a Pasal nih acuk i athah tawn).

6. A Nupi atlumh chung vialte a Nupi cawmken le zohkhenh cu Vakokpa i Rian asi. Vakokpa zong Nupi dang kawl phung asi lo. Nupi fate cungah zumh awk tlakin an um. (A Pasal nih Nu dang aduh sual sicun thi lakin Rawl anuar tawn).

7. Vakoknu nih a Fale an tlah hlan tiang Thingkua chungah aum pihna. Zeitlukin a Rawlṭam le Tihal zongah ain chih. Fale cungah thih tiangin Dawtnak angei.

8. Vakok nunnung phungah cun mi Nupi le Pasal chuh Phung asi lo.

9. Vakok nupa hi Ramri an ngei ve. Cu an Ramri runven cu Vakokpa an Rian asi. Miramri va chuh zong an Phung a silem lo. An ichuh sual sicun thi dengin icuk den asi tawn.

(ii) Vakok le Laimi pipu Nunzia

Acung leiah kan ṭial mihna hi Vakok nunzia ningah Nawlbia pahra bantuk an si. Atawi nakin chim sicun Vakok nunzia cu „Dawtnak, zumhtlak nun, rianṭuan Zuamnak, Lungrualnak, Zaangfahnak le nun Thiannak“ an si.

Mah bantuk an Nunzia hmuh tikah pipu Laimi zong nih Vakok cu athiang hlimmi le a bawimi Va phunin an rak chiahhna. Kan Pupa pawlhna zong an rak fimngai ngai ti alang. Vakok nunzia a idawh tuk caah Nunzia ningah cawnpiaktu le zohchunh tlakah an rak hman. Vakok nupa an idawtnak, rianṭuan an ibomhnak, Fale cawm ṭinak, zumh tlakin an Nunnak, Vakok nih pakhat le pakhat an ibomhnak le Ramri an kilvennak Lungput te pawlhna hi pipu Laimi nih an rak upatngai ngaimi Lungput an si. An Sining he a ilo ve maw ti zoh rihhna usih.

Vakok le Laimi nunzia hi a ilawhnak tampi an ngei. Tahchunh nakah, pipu Laimi chanah; „Laimi cu zumh awktlak Miphun, Dinfelnak a ṭanhmi, fir le tlei duh lonak, lihchim duh lonak, innchung khar Dawtnak ngeimi, mah ca lawng ruat lonak, Innpa le Chakthlang cungah zawnruatmi, ngakṭah le buangro le Hmeinu hmeipa, miharsa a bawmmi, sifak santlai lo akarh loin eidin Tirawl a coihmi, U le Nau dawmi le dirpimi, Khuapi ca Ṭhatnak ruatmi, Khuaram himnak caah Fei le Nam he dir ngammi, rianṭuan zuamin Nupi fale cawm nakah Tupihmawng hmanh a ṭhiammi le Hmuite hmanh tiangin Lam nganpi aser khomi an si. Laimi pipu pawlhna hi Nuva karah Dawtnak an rak ngei. Nuva kar Ṭang ṭhen atlawm. Ṭang dang pom cu sual ngan tak takah an chiah. Nu tlaihhrem arak um lo. Lung thiang tein an rak ilengkai. Dinnak an nunpi caah Chawva ruangah mithah le lainawn, hlenthawi, din lonak arak um lo (Ral dohnak tucun Milu an rak lak ko). Vawleihang cu akha ti an rak ruah caah Pipu Khuaramri, Lori le Innri cuh an ṭih. Chiatserhnak le thaltan an rak duh lo. Mah bantuk dinfelnak aum tikah tazacuai zong aum lo (Cucaah tazacuai timi Biafang zong an rak ngei lo). Pek ṭhenh an siang, Sazam te zong tlang an rak zam tawn, Khualtlung, Mileng, Mipem vakvai an dawthna.“

Zeicaah dah mah tlukin Pipu nih Dinfelnak an rak ṭanh ticun khuazing Pathian an rak ṭih le Thluachuah hmuh lai lo an rak phan caah asi. Cucaah pipu Laimi nunzia hi; „Dawtnak, Dinfelnak le Thlachiat ruah nakin a khatmi asi caah sifah, Zu le Sa ei ko buin Khua chungah daih nakin arak khatmi asi.“ Kan ṭial cawk lai lo, atawi nakin Vakok nunzia le pipu Laimi nunzia hi tahchunh tikah Lawhnak tampi an ngei. Cucaah pipu Laimi i Dinfelnak zoh chunin Chan thar Laimi zong nih Vakok hi hmelchunh nakah hman venak asi. Kan Hmannak zong a chanin akal ve cang asi lo maw?

Atawi nakin Vakok sining le nunzia dawh hi Biaknak biafang pakhat lawngin kan ṭial asi sicun „Krihfa nunzia“ tiah kan ti khawh ve. Cuve bantukin pipu Laimi zong Krihfa cu an rak si lo. Zu le Sa he an rak iciah ko nain pipi Laimi nunzia ningah Krihfa sinak Lungput a simi „Dawtnak, Hnakkartenhnak, Zawnruahnak, Thlachiatruahnak, Lungsaunak, Dinfelnak, Sualngeihthiamnak, Zangfahnak, Ṭhatnak, Siannak le Toidornak“ lungput an rak ngeih caah pipi Laimi nun phungah „Krihfa nunzia“ tampi arak um ve cang. Cucu Vakok le pipu Laimi nunzia dawh asi.

Page 1

Cucacun Siangbawi Dr. East nih Lairam tampi acul i pipu Nunzia dawh, Khuazing an ṭihnak kong ahmuh tikah hitin Ca aṭial; „Laimihna nih Pathian kong an thei lo, Dawtnak timi Biafang an ngei lo… ti mihna hi kan rak zumh dengmang… sinain hi Ruahnak hi ka pom kho ti lo, a fiangmi cu Ram tang Laimihna nih Van cung Pathian hi Sertu asi ti an rak zumh cang ko. Hi Zumhnak hi Laimi vialte sinah aum ko cang,“ tiah arak ti phah. Laipipu nih tuchun bantukin khuazing Pathian an zum lo nain an Nunzia le tuahser nakah „Krihfa ṭhami Lungput“ an ngei ko cang tihi hmuh khawh asi.

(iii) Ruah ṭhan ahau cang

Laimi pipu Chan le atu Chan tahchunh tikah dannak Phun tampi aum ko lai. Pipu chanah cun atu Chan bantukin Tangka tongh, Ram dang kal le zei dang Ṭhanchonak ti arak um lo. Sinain pipu Laimi cu Dinfelnak le Zumhtlakmi sinak an rak ngei. Mirang le Kawlte he an um tik zongah zumhtlak an rak si. Miphun dang zong nih an rak upathna. Atu cu Fimnak, Rumnak, Dawhnak, Hlasakthiamnak le zei dang leiah Lam kipin kan ṭhang. Vawleikulh (continent) panga chungah Laimi hi kan phan ve cang, Lung lomh awk asi.

Khatleiah Laimi ṭum chuknak thil pakhat cu pipu Nunzia a simi, „Dawtnak, Dinfelnak, Thlachiatruah le zumh tlakmi sinak Vakok nunzia“ kha Ram chungah azor chin lemang. Kum 100 tlin Krihfa Jubilee zong kan tuah. Zareltuak 80% cu Krihfa khanah kan ichia. Sinain Vakok nunzia a simi Pipu nunzia hmuh awk ahar chin lemang.

Vakok cu Lungrualnak (unity) an ngei. Laimi nih Lungrualnak hi kan ngei kho maw? Hakha, Falam le Tiddim ti bantukin le zeitlukin dah kan iṭhen? Krihfabu karah Remnak aum kho lo. ZBC hmanh zeitlukin dah abuai? Vakok nunzia aum kho ti maw?

Vakok cu ader thawmmi an ibawm. Laimi zong pipu Chan lioah a ibawm chanmi kan si. Atu chanah cun midang cu chim hlah, U le nau kar hmanh Bomhchanhnak atlawm tuk. Ram dang kal nakah Unau chuakkhat hmanh Tangka karh lawngin kan icawi. „Zaangfahnak le Thlachiatruahnak“ aum ti lo. Ngakṭah le Buangro, Hmeinu hmeipa le sifak santlailo hmanh Tangka karh lak an si. Tangka karh ceoin Inn le Lo ṭha le Mawṭaw ṭha cawk kan zal. Khoi dah Vakok nunzia asi hnga?

1. Vakok nuva cu thih tiang Dawtnak le zumh tlakin an um. Lairam chungah Nuva dawtnak afek lo chin lemang. Nuva ṭang Ṭhennak atam chin. Khoi dah Vakok te Nupa nunzia asi?

2. Vakok cu nu le va Bu tuah an ibawm. Laimi pipu chanah nu le va nih Inn an rian ṭi. Tu chanah nu le va Huatralnak le Innlo cuhnak achuak tawn. Khoi dah Vakok nupa Lungput asi hnga?

3. Vakok te nupa cu tefa himbawm tein ngeihnak ding caah Innlo ṭha tein an ser. Pipu hna zong Innlo rianh dingah zaanghlei an cawi. Laimi tampi cu tefa ngeihnak caah Innlo rianh kan der tuk cang. Miphun dang nih an kan chawhkanh tuk. Vakok nunzia aum kho ti maw?

4. Vakoknu cu atlumh tikah a Pasal cungah a ihngat. Dawt hlawh tein le zumh tlakin a Pasal khoika akal zongah arak um. Lainu hna san kan tlaih lo tikah Pasal le tangah toidor kan thiam maw? Pasal le um lo karah zumh tlakin aum lomi kan tam tuk cang. Vakoknu nunzia kan herh ko.

5. Vakoknu atlumh chung vialte cawmken le kilven cu Vakok pa Ṭuanvo asi. Lai pasalhna nih Nupi fate cawm nakah Ṭuanvo la kho lomi kan tam tuk. Nau pawi lioah Nupi le zawnruat loin Ngaknu dang len le zudin sa ei menin avak vaimi kan tam tuk. Vakokpa nunzia kan ngei maw?

6. Vakoknu cu a Pasal cungah zumh tlakin aum zungzal. Lai nupi tampi Pasal le um lo kar le khualtlawn karah zumhtlak kan si ti maw? Vakok nu Lungput aum kho ti maw?

7. Vakok pa zong a Nupi cungah Dawtnak le Zumhtlakmi sinak angei. Laipa tampi kan bawi, kan rum, kan lianngan cang kain Nupi fale hnuchit takmi atam tuk. Ram dang kalmi pa, Tangka tawng le milar deuh nih Ngaknu cu chim lo, mi Nupi hmanh hrial lo atam chin. Khoi dah Vakok pa nunzia asi hnga?

8. Vakok cu Nupi chuh le Pasal chuh an hmang lo. Pipu chanah cun mi Ngaknu chuh hmanh thlachiat an ruat. Atu chanah cun mi Nupi le Pasal chuh hi thil poiah kan ruat ti lo. Lairam chungah Pasal chuh le Nupi chuh atam chin lemang. Vakok nunzia aum kho ti lo maw?

9. Vakoknu cu a fale an choihtlah tiang temhnak phun zakip he a Kua chungah abawk. Lainu tampi nih tefa kong zong ruat loin a vaivuanmi kan tam chinchin. Vakoknu nunzia aum maw?

10. Vakokpa cu mah Tiram runven hi an Rian nganpi pakhat asi. Laipa tampi cu Lairam le Lai miphun runven zong kan Rian asi ti hmanh kan hngal kho ti lo. Mah ca Ṭhatnak asi sicun, Lairam zuar ding kan tam tuk cang. Mah miphun hawi kilven cu chim lo, Ram dangah Lainu/Laipa a zuarmi kam um pahlen cang. Vakokpa nunzia aum ti maw?

11. Vakok cu Ramri an ngei. Ramri cuh zong an Phung asi lo. Lai pipu hna zong, „Pipu cheumi Ramri an upat.“ Atu chanah Ramri, Lori det le Innri cuh atam tuk. Ningzak ngai kan si. Vakok sinin fimcawn kan herh.

Atawi nakin, Vakok upat an sinak bik cu, „Zumhtlakmi sinak“ kha asi. Laimi pipu zong Zumhtlakmi an rak si. Nihin Laimi cu Rian le Tangka zawnah zumhtlak kan si ti maw? Yangon le Hakha kar Tangka kuat ngam asi ti lo ti asi. A cheu nih Pathian le Ram minin Bomhnak kan hal. Kan Hmannak mah cain adong. Phakanh, Maiso, Malay, US le a dang Ram dangah zumhtlak kan sihna maw? Yangon i Ram dangmi Zung (Embassy) pawl acun Laimi ticun „Salam“ an kan pek cang ti asi. Zeitluk ningzak dah asi? Ramdang nih Salam an kan pek ṭhan sicun kan Vawlei abi tuk sualte lai.

Biadonghnak:

Pipu chanah Laimi cu Vakok bantukin zumh tlakin Dinfelnak an rak ṭanh ko. Sinain nihin fim le Krihfa chanah pipu Nunzia dawh hmuh ahar chin lemang. Kan ṭhangcho kan ti nain Dinfelnak le Zumhtlakmi si nakah kan ṭumchuk. Cucaah chanthar Laimi nih Vakok hi kan hmelchunh nakah hman ngam asi ti lai maw? Vakok nunzia le kan nunzia hi kan tahchun ngam ti lai maw? Siloah zumhtlak sinak a ngeimi Vakok hi izoh chunin kan nunzia hi a tharin kan remh lai dah? Mah tining tein a irawk (corrupt) mi nunzia he kan kal sicun Laimi phun hi zeitin dah kan si lai? Lai Miphun Ni hna hi alo sualte lai maw? Baibal ah, „Miphun alianhngan tertu cu Dinnak asi“ (Phungthlukbia 14:34) tiah ati bantukin Laimi lianhngannak ding le Miphunpi sinak ding caah aherh bikmi cu Vakok nunzia a simi Dinfelnak le zumhtlak sinak hi asi. Cu „Dinnak“ cu Laimi vialte nih a tharin kan itlaih sicun Lai miphun cu Vakok bantukin athiang hlimmi le asung lawimi Miphun kan si zungzal ko lai ti Ruahchannak he!!!!

CACC (2009)

 Page 2